نوبت دهی

آرتروز یا ساییدگی زانو چیست و چگونه درمان میشود

استئوآرتریت یا سائیدگی زانو که به آن آرتروز زانو هم میگویند از شایعترین علل درد زانو در سنین متوسط و بالا است که در آن غضروف مفصل دچار آسیب و خوردگی میشود. این بیماری صرفنظر از درد و تورم موجب تغییر شکل و اشکال در راه رفتن هم میشود.

 

استئوآرتریت یا ساییدگی زانو چگونه ایجاد میشود

غضروف مفصلی لایه سفید رنگ و نرم و لغزنده ایست که روی سطح استخوان را در ناحیه مفصل میپوشاند و موجب میشود تا استخوان ها براحتی در ناحیه مفصل روی هم حرکت کرده و بلغزند.

در استئوآرتریت یا سائیدگی مفصلی این لایه بتدریج ضعیف و نازک میشود. بعد از مدتی شیار هایی روی آن بوجود آمده و  سپس قسمت هایی از آن کاملا از بین رفته و تکه تکه میشود. در نهایت ممکن است قسمتی یا تمام سطح مفصل، پوشش غضروفی خود را از دست بدهد.

بنابراین از اولین علائم این بیماری که در رادیوگرافی ساده هم دیده میشود کاهش فاصله مفصلی است به این معنی که فاصله بین انتهای پایینی استخوان ران و انتهای بالایی استخوان درشت نی که در رادیوگرافی حدود چند میلیمتر است و در واقع فضایی است که غضروف مفصلی اشغال کرده است با نازک شدن غضروف بتدریج کمتر میشود.

لازم به ذکر است که غضروف مفصلی در رادیوگرافی ساده دیده نمیشود و در محل آن فضای خالی دیده میشود.

آرتروز زانو
آرتروز زانو در سمت راست در مقایسه با یک زانوی سالم در سمت چپ

بعد از مدتی که بیماری پیشرفت میکند استخوان های دو طرف سطح مفصلی رشد میکنند و ممکن است استخوان اضافی در این محل تشکیل شود که در رادیوگرافی دیده میشوند.

بتدریج لایه سینوویال Synovial Layer  که لایه تولید کننده مایع مفصلی است ملتهب شده و رشد میکند و ممکن است مقادیر زیادی مایع مفصلی تولید کند که موجب میشود زانو متورم شده و به اصطلاح آب بیاورد.

 

عواملی که ممکن است موجب شوند تا احتمال ایجاد سائیدگی مفصل زانو زیاد شود

 این عوامل عبارتند از :

توارث : بطوریکه در بعضی از خانواده ها احتمال بروز استئوآرتریت زانو زیاد است

وزن زیاد موجب افزایش فشار روی زانو شده و احتمال سائیدگی آنرا بیشتر میکند.

سن : با افزایش سن بیماری بیشتر و شدیدتر میشود.

جنس : خانم های با سن بیش از پنجاه سال بیشتر در معرض این بیماری هستند.

ضربه : ضرباتی که در حین ورزش یا آسیب هایی که بدنبال ضربات زانو ایجاد میشوند (مانند شکستگی، دررفتگی، پارگی منیسک و رباط های زانو) میتوانند در دراز مدت موجب استئوارتریت زانو شوند.

شغل های خاص : که در آنها کارهایی مثل زانو زدن، چمباتمه زدن، راه رفتن بیش از سه کیلومتر در روز، برداشتن اشیاء سنگین تر از ۲۵ کیلو بطور مرتب و مستمر انجام میشوند میتوانند موجب اعمال فشار زیادی روی زانو شده و احتمال بروز سائیدگی مفصل زانو را بیشتر کنند.

در شغل هایی مثل کارگرانی که در خطوط تولید کار میکنند، اپراتور های کامپیوتر، هنرمندان حرکات نمایشی، کارگران کارهای سخت مثل کار در معادن یا کار در کشتی احتمال بروز این بیماری بیشتر است.

ورزش هایی مثل فوتبال، دو استقامت و تنیس بمدت طولانی و زیاد ممکن است احتمال ایجاد استئوآرتریت زانو را زیاد کنند.

مشاوره

بعضی بیماری ها مانند آرتریت چرکی، کندرومالاسی پیشرفته، دررفتگی مکرر کشکک، استئوکندریت دیسکان.

 

ساییدگی یا استئوآرتریت یا آرتروز زانو چه علائمی دارد

مهمترین علامت آرتروز و ساییدگی زانو درد است. در این بیماری درد به آهستگی شروع شده و شدت آن به آرامی افزایش میابد. در ابتدا درد فقط بعد از راه پیمایی های طولانی ایجاد میشود ولی با شدت یافتن بیماری ممکن است با چند قدم راه رفتن هم زانو درد شروع شود.

شدت درد بعد از راه رفتن، بالا رفتن از پله و زانو زدن هم افزایش میابد. معمولا دمای محیط هم روی شدت درد موثر است بطوریکه درد در هوای سردتر شدیدتر است.

پرانتزی شدن زانو
پرانتزی شدن زانو یکی از علائم ساییدگی شدید زانو است  

بعد از مدتی مفصل متورم میشود که میتواند به علت ضخیم شدن بافت سینوویال و یا به علت افزایش مایع سینوویال و یا به علت استئوفیت های زانو باشد.

مفصل ممکن است سفت شود بطوریکه بیمار نمیتواند زانو را کاملا خم یا راست کند. درد و تورم و حتی خشکی مفصلی معمولا در صبح ها و یا بعد از مدتی بیحرکتی زانو شدیدتر میشود.

از دیگر علائم استئوآرتریت پیشرفته زانو تغییر شکل مفصل است و این عارضه بیشتر در مواقعی پیش میاید که آسیب یک سمت زانو بیش از سمت دیگر باشد.

بطور مثال وقتی که قسمت داخلی زانو یعنی قسمت بین کندیل داخلی استخوان ران و پلاتوی داخلی تیبیا بیشتر دچار ساییدگی شود ساق به سمت داخل منحرف شده و زانو به صورت پرانتزی در میاید که به آن ژنو واروم Genu varum میگویند.

سائیدگی زانو
کاهش فضای مفصلی از علائم رادیولوژیک ساییدگی است

 

تشخیص ساییدگی زانو

پزشک معالج بعد از دیدن راه رفتن بیمار دامنه حرکت و تورم زانو را معاینه و بررسی میکند. در رادیوگرافی ساده به علت نازک شدن غضروف مفصلی فضای مفصل کاهش میابد.
 
بعد از مدتی استخوان زیر غضروف متراکم تر و سفت تر میشود که در تصویر رادیولوژی بصورت سفیدتر دیده میشود. از دیگر علائم رادیوگرافی اسئوآرتریت یا آرتروز رانو ایجاد استئوفیت Osteophyte است. استئوفیت به استخوان های اضافی گفته میشود که در لبه سطوح مفصلی ایجاد میگردد.
 

آرتروز یا ساییدگی یا استئوآرتریت زانو چگونه درمان میشود

درمان های متفاوتی برای استئوآرتریت یا سائیدگی مفصل زانو وجود دارد که بعضی از آنها ممکن است در بعضی از افراد تاثیر بیشتری داشته باشد و در بسیاری اوقات بیمار باید با پزشک خود در انتخاب نوع درمان مشارکت فعال داشته باشد.

مهمترین اهداف درمان کاهش درد و برگشت کارایی و فعالیت به زانو است. بیماری در ابتدا خفیف است ولی ممکن است با کذشت زمان پیشرفت کرده و شدیدتر شود.

درمان هم در مراحل ابتدایی بیشتر شامل درمان های غیر جراحی است و در مراحل پیشرفته تر ممکن است عمل جراحی مورد نیاز باشد. درمان غیر جراحی چهار پایه دارد که عبارتند از :

تغییر در روش زندگی

مهمترین این تغییرات شامل کاهش وزن است. بسیاری البته نه همه کسانی که استئوآرتریت زانو دارند، چاق هستند و این وزن زیاد موجب میشود فشار بیشتری به زانو وارد شده که نتیجه آن افزایش شدت درد و پیشرفت بیماری است. گاهی اوقات کاهش فقط چند کیلو گرم وزن میتواند درد زانو را تا حد زیادی کاهش داده و کارآیی زانو را افزایش دهد.

بیمار باید تا حد امکان از دو زانو و چهار زانو نشستن اجتناب کرده و تا حد امکان برای نشستن از صندلی و برای خوابیدن از تختخواب استفاده کند. توالت های سنتی فشار زیادی را به مفصل زانو وارد میکنن.

پس به بیماران توصیه میشود تا از توالت های به اصطلاح فرنگی استفاده کنند. استفاده از پله برای این بیماران مناسب نیست و راه پیمایی بر روی زمین های سراشیب یا سربالایی مشکل بیمار را بیشتر میکند.

نوع ورزش هایی که بیمار انجام میدهد هم مهم است. بیمار باید از ورزش هایی که شامل دویدن و جهیدن هستند اجتناب کند. شنا و دوچرخه سواری ورزش های مناسبی برای استئوآرتریت زانو هستند.

نرمش

نرمش جزء بسیار مهمی در درمان است. نرمش میتواند دامنه حرکات زانو را افزایش داده و عضلات اطراف زانو را تقویت کند. برای نیل به این مقصود نرمش های طبی بخصوصی طراحی شده اند که بیمار میتواند زیر نظر فیزیوتراپیست آنها را یاد گرفته و انجام دهد.

این نرمش ها چند هدف عمده را دنبال میکنند. در اولین مرحله سعی میشود تا دامنه حرکات زانو توسط نرمش های کششی افزایش یابد.

این نرمش ها سعی در افزایش قابلیت کش آمدن لیگامان ها و کپسول مفصلی و عضلات اطراف زانو دارند تا بدین وسیله دامنه حرکات زانو را افزایش دهند. در مرحله بعد با انجام نرمش های بخصوصی سعی در افزایش قدرت عضلات ران میشود.

با افزایش قدرت این عضلات بخصوص عضله چهارسر ران درد زانو تا حد زیادی تخفیف میابد. نرمش های متعددی در مراحل بعدی میتوانند هماهنگی بین کارکرد اجراء مختلف زانو را افزایش داده و بیمار را آماده انجام بهتر حرکات روزمره زندگی کنند.

وسایل حمایتی

استفاده از این وسایل مانند عصا، کفش های مخصوص و یا استفاده از زانوبند میتواند کمک کننده باشد.

اقدامات دیگر

مثل استفاده از سرما یا گرما و آب درمانی ممکن است در کاهش درد بیمار موثر باشند.

درمان دارویی

داروهای متعددی در کنترل درد این بیماران بکار برده میشوند. ممکن است درد یک بیمار با داروی خاصی کاهش یابد که این دارو برای بیمار دیگر موثر نباشد. برای هر بیمار ممکن است داروهایی بکار رود که با داروهای بیمار دیگر ممکن است متفاوت باشد. مهمترین دسته دارویی که در کنترل این بیماری کاربرد دارد داروهای ضد التهابی هستند.

سردسته این داروها اسپرین است. بروفن، ایندومتاسین، دیکلوفناک، ناپروکسن، مفنامیک اسید، پیروکسیکام و سلکوکسیب در این دسته دارویی قرار میگیرند. تاثیر این داروها کمابیش مانند یکدیگر است و میتوان آنها را جایگزین یکدیگر کرد.

البته این داروها ممکن است در عوارض جانبی قدری با یکدیگر متفاوت بوده و بعضی از آنها ممکن است در بعضی از بیماران تاثیر بیشتری داشته باشد. این داروها التهاب مفصل را کاهش داده و میتوانند درد را تا حدود زیادی کاهش دهند. نیاز بیماران به این داروها متفاوت است.

گاهی درد با مصرف مقدار کمی دارو از بین میرود و گاهی بیمار برای کاهش درد نیاز به مصرف مقدار زیادی از این داروها دارد. گرچه تعدادی از این داروها بدون نسخه پزشک برای بیمار قابل دسترس هستند ولی این داروها مانند هر دارویی ممکن است برای بیمار عوارضی داشته باشند.

اگر این داروها بطور مستمر استفاده شوند بعد از مدتی تاثیر آنها کم میشود. همچنین این داروها ممکن است با بعضی دیگر از داروها بطور مثال با داروهایی که برای رقیق کردن خون از آنها استفاده میشود تداخل داشته باشند.

گلوکوزآمین و کندروآیتین سولفات از دسته مکمل های خوراکی هستند و ممکن است در کاهش درد این بیماران موثر باشند. مواد موثر این داروها که همنام خود دارو هستند در واقع مولکول های بزرگی بوده که بطور طبیعی در غضروف مفصلی وجود دارند.

این داروها ممکن است از منابع حیوانی تهیه شده و یا بصورت صناعی ساخته شوند. تاثیر این داروها بیشتر در مراحل ابتدایی استئوآرتریت است. گرچه این ها مواد طبیعی هستند و در دسته مکمل های غذایی قرار میگیرند ولی استفاده از آنها ممکن است با بروز عوارضی مثل سردرد، تهوع، استفراغ و ضایعات پوستی همراه باشد.

هیالورنیک اسید از دیگر داروهای مورد استفاده است که معمولا بصورت تزریق داخل مفصلی از آن استفاده میشود.

بطور طبیعی در یک زانوی سالم حدود دو میلی لیتر مایع شفاف و لزج وجود دارد که وظیفه عمده آن لغزنده کردن سطح غضروف مفصلی است که به آن مایع سینوویال Synovial fluid میگویند.
 
در زانویی که دچار آرتروز یا سائیدگی شده است خاصیت لزجی و لغزندگی این مایع کم شده و نمیتواند به درستی کار خود را انجام دهد. عامل عمده ایکه موجب این خاصیت مایع سینوویال میشود ماده ای به نام اسید هیالورونیک Hyaluronic acid است.
 

آب مفصل زانو

غلظت این ماده در یک زانوی دچار آرتروز یا استئوآرتریت به نصف تا یک سوم تقلیل پیدا کرد است. هدف از استفاده از این ماده در بیماران مبتلا به سائیدگی یا آرتروز زانو برگرداندن خواص طبیعی به مایع سینوویال است.

به درستی معلوم نیست که این دارو به چه نحو اثر میکند. گرچه بعد از مدت کوتاهی از تزریق این ماده به داخل زانو، بدن بسرعت آنرا از زانو خارج میکند ولی به نظر میرسد تزریق این ماده موجب میشود بدن انسان تحریک شود تا خودش اسید هیالورونیک بیشتری تولید کند.

همچنین به نظر میرسد تزریق این ماده به زانو مقدار موادی را که در یک زانوی آرتروزی وجود داشته و موجب التهاب و ایجاد درد در آن میشوند کاهش دهد.

 پزشکان این دارو را در همه کسانی که آرتروز زانو دارند مصرف نمیکنند. مصرف این دارو منحصر به بیماران دچار استئوآرتریت یا آرتروز زانو است که به درمان های غیر دارویی معمول جواب مناسبی نمیدهند و همچنین نمیتوانند داروهای ضد التهاب رایجی مثل بروفن و سلکوکسیب را ( بطور مثال به علت عوارض گوارشی) تحمل کنند.

 این دارو نمیتواند مثل مسکن های معمولی درد را بسرعت کاهش دهد. بیش از نیمی از بیمارانی که از این دارو استفاده میکنند بعد از گذشت یکسال استفاده مستمر از آن ده تا پانزده درصد شدت دردشان کمتر شده و به همین اندازه کارایی زانویشان بهتر میشود.

مصرف این دارو بصورت تزریق داخل مفصل زانو به توسط پزشک بمدت پنج هفته و هفته ای یک بار تزریق داخل زانو است. اثر دارو بعد از چند بار تزریق کم کم مشاهده میشود و این تاثیر تا چند ماه باقی میماند.

همه بیماران به یک اندازه به این دارو جواب مناسب نمیدهند. در بعضی از افراد مصرف این دارو ممکن است درد زانو را کم کند و در بعضی دیگر ممکن است تاثیر زیادی نداشته باشد.

گاهی بعد از تزریق این دارو به داخل مفصل زانو درد و گرما و تورم خفیف و گذرایی در زانو بوجود میاید که با گذاشتن کیسه یخی و سرد کردن زانو مرتفع میشود. بیمار در ۴۸ ساعت اول بعد از تزریق نباید مدت زیادی سر پا بایستید.

این دارو را معمولاً از تاج خروس استخراج میکنند. گرچه بعضی از انواع آنرا میتوان از کشت سلولی هم استخراج کرد. کسانی که به فراورده های پرندگان حساسیت دارند باید از نوعی که از کشت سلولی تهیه میشود استفاده کنند.

 

درمان های دیگر

استفاده از درمان هایی مثل طب سوزنی یا طب فشاری گرچه تاثیر اثبات شده ای ندارند ولی اگر به دست افراد قابل اطمینانی انجام شوند ممکن است در مواردی موثر باشند. با این وجود اگر تصمیم به استفاده از این روش ها دارید باید حتما قبل از اقدام پزشک معالج خود را در جریان قرار دهید.

 

درمان جراحی

درمان سائیدگی مفصل زانو معمولاً غیر جراحی است و تنها اگر اقدامات غیر جراحی نتوانست مشکل درد بیمار را حل کند از عمل جراحی استفاده میشود. برای انتخاب نوع درمان جراحی کمک و هم فکری بیمار ضروری است.

هدف از جراحی زانو در این بیماران کاهش درد و در نتیجه افزایش کارآیی بیمار است. مهمترین اعمال جراحی که برای درمان آرتروز زانو از آنها استفاده میشوند آرتروسکوپی، استئوتومی و تعویض مفصل هستند.

آرتروسکوپی

 آرتروسکوپی یک درمان جراحی برای دیدن داخل مفصل است. Arthro به معنای مفصل و scopy به معنای دیدن است. در واقع یک آرتروسکوپ یک مفصل بین است.

پزشک معالج با دیدن داخل مفصل میتواند بسیاری از بیماریهای آنرا تشخیص داده و اقدام به درمان جراحی بعضی از آنها از طریق ارتروسکوپ کند. مهمترین قسمت یک آرتروسکوپ یک لوله فلزی توخالی به اندازه تقریبی یک نی است ( منظور نی هایی است که برای نوشیدن مایعات از آنها استفاده میشود). در یک انتهای این لوله فلزی یک دوربین فیلمبرداری بسیار دقیق قرار گرفته است.

پزشک متخصص ارتوپد از طریق یک شکاف چند میلیمتری این لوله را از جلوی زانو وارد فضای مفصلی کرده و سپس تصاویر تهیه شده توسط دوربین به یک مانیتور با وضوح بالا منتقل میشود تا پزشک معالج بتواند تصاویر داخل زانو را روی مانیتور ببیند.

وی میتواند بسیاری از قسمت های داخل زانو را از طریق آرتروسکوپ ببیند و بیماری ها و ضایعات آنرا تشخیص دهد. پس یکی از کاربردهای این وسیله تشخیص بعضی از بیماری های زانو است.

پزشک معالج ممکن است از طریق شکاف کوچک دیگری در جلوی زانو ابزارهای جراحی خاصی را به داخل مفصل فرستاده و از طریق آنها اقدام به درمان جراحی بعضی از ضایعات درون مفصلی کند. با استفاده از این ابزارها میتوان بافت های مضر داخل زانو را خارج کرده و اگر آسیب منیسک یا لیگامان های داخل زانو وجود داشت اقدام به درمان آنها کرد.

استئوتومی

 استئوتومی Osteotomy به معنای اره کردن یک استخوان، سپس جابجا کردن دو قطعه ایجاد شده و گذاشتن آنها در یک وضعیت و یا امتداد جدید است. بعد از مدتی این قطعات جوش میخورند. هدف از این نوع عمل جراحی همانطور که گفته شد اینست که شکل استخوان تغییر کند بطوریکه در وضعیت جدید بیمار مشکل کمتری داشته باشد.
 
 استئوتومی زانو
 
وقتی آرتروز یا سائیدگی زانو همه مفصل را مبتلا نکرده باشد، برای اینکه وزن بطور متعادل در سطح مفصلی توزیع شود باید شکل استخوان درشت نی کمی تغییر کند.
 
استئوتومی استخوان درشت نی امتداد این استخوان را در نزدیکی زانو طوری تغییر میدهد که نیروی وزن بطور متعادلی در زانو پخش شده و درد بیمار یا کاهش یافته و یا از بین میرود.
 

تعویض مفصل

 در صورتیکه درد زانو در حدی شدید باشد که زندگی روزمره بیمار را مختل کند و به هیچ کدام از درمان های قبلی جواب ندهد آخرین راه استفاده از جراحی تعویض مفصل زانو است.

در این روش، پایین ترین قسمت استخوان ران و بالاترین قسمت استخوان درشت نی از بدن خارج شده و به جای آنها سطوح فلزی قرار میگیرند. بین این سطوح فلزی هم نوعی پلاستیک بسیار مقاوم گذاشته میشود تا بهتر بتوانند روی یکدیگر حرکت کنند. گرچه این مفاصل مصنوعی معمولا به مروز زمان لق میشوند ولی در ۹۰ درصد موارد عمری در حدود ده سال دارند.